Archiv cultural

Tgei rimna igl Archiv cultural Sumvitg? Cheu las caussas impurtontas:

cudischs romontschs (era tudestgs che pertuccan la vischnaunca da Sumvitg);
cudischs religius (da messa e d’oraziuns);
cudischs da scola;
vegls contracts da venditas e cumpras ni documents d’auter cuntegn;
brevs da tut gener;
lavurs historicas e da cultura sur dalla vischnaunca;
periodicas,
retschas da cudischs;
cartas da morts;
material dallas uniuns (protocols, documents da fiastas etc.);
entirs relaschs;
fotografias, dias e films
ed auter bia.

Runcahez, dretg mises dil Luis dil Geli
Runcahez. Num staus plausibels pil tschuppel mises che pulsavan inaga ella riva dretga dil Reinval denter ol Bogn Tenigia ed il Run, ni precisau en curschin denter vin Rusas Dadens e vi Runé. Actualmein munta el plitost il regress damaneivel dil Lag da Runcahez. Dils endisch baghetgs existents sco vegls e novs ein tschun tegias ni casas da vacanzas. Entgins ein en survetsch sco areal dil lag pella societad axpo. Il num ei deviaus leu ord il cult puril sco <runca dil Hez>; en RUNCAHEZ.
La schlatteina HEZ ei menziunada el RN 3 per stada viventa a Sumvitg gia el 17avel tschentaner. El menziunescha per anno 1639 ina Julia Hic e per anno 1691 in Lucius Hitz. Il prenum pil patrun genuin da Runcahez sefui denton da raquent e memoria gest sco gl’intent dalla schlatteina sezza.
L’erecziun dil lag, succedida ils onns 1950/60, ha midau bia a Runcahez. Siu plaun da pastira giufuns, mantunaus cul material explotaus ord las gallarias, senumna oz la Kippa. Dado quella ha il niev cuors da via principala midau la Punt Runé en Punt Rusas. Anenviars dadens la Vella Koller e la Geina dil Run, omisduas d’antruras, secattava il num Plaun Tschalès. Oz mo scutina quel dadensen dils baghetgs ella riva dretga dil lag.
Prest emblidai ein vi dadens la finiziun dalla Val Rentiert ils nums Resgia, Buola dalla Resgia cun gest dadens Punt dil Paul. Prest fugi dalla memoria ein denter auters mises perifers, quels dus svani el mir da fermada pil lag. Lur proprietaris fuvan Lucas Deplazes (1914–1990) da Surrein pil mises giufuns e Pieder Decurtins (1883–1963) da Cumpadials per quel sisum denter ils baghetgs digl implont. Tenor Benedetg Cathomas ei in dad els dus staus pli da baul mises da Toni Cagienard.
Aunc memoria a generaziuns pli veglias e quei senza cuolpa dil lag, resveglia vieifer ella spunda da Rentiert il num „Quei dil Caviezel“ sco mises surcarschius. 
tenor Paul Mathias Cathomas, NIES TRATSCH, pag. 440